همسران بسیاری هستند که در آرزوی بچه‌دار شدن هستند، اما نمی‌توانند از طریق فرآیند طبیعی بارداری به آرزویشان برسند. بااین حال چنین همسرانی نیز به لطف پیشرفت‌های به دست آمده می‌توانند لذت پدر و مادر شدن را از طریق مداخلۀ پزشکی کنترل شده بچشند. یکی از روش‌های پرطرفداری که بارداری از طریق “تکنولوژی کمک باروری” را ممکن می‌سازد، لقاح خارج رحمی یا به اختصار آی وی اف (IVF) است.
عمل انتقال جنین، آخرین مرحله از فرآیند IVF است، پیش از آن لازم است که مادر هفته‌ها دارو مصرف کند، تحت نظر باشد و بازیابی تخمک انجام شود. جنین به دست آمده در محیط آزمایشگاه به مدت سه تا شش روز کشت میشود تا برای انتقال به رحم مادر آماده شود.
انتقال جنین برای بسیاری از بیماران، هیجان‌انگیزترین و عاطفی‌ترین لحظۀ سیکل IVF است. بعد از روزها آماده‌سازی اکنون نوبت به انتقال جنین رسیده است و حال باید منتظر ماند و دید که آیا لانه‌گزینی جنین به درستی انجام میشود یا خیر.
چنانچه بدانید که بعد از انتقال جنین چطور باید از خودتان مراقبت کنید و باید انتظار چه چیزهایی را داشته باشید، بهتر می‌توانید آرامش خود را در روزهایی که منتظر دیدن جواب آزمایش بارداری واقعی خود هستید، حفظ کنید. دکتر سولماز محمدی متخصص زنان و زایمان در شیراز قبل از آن که از مرکز مرخص شوید، دستورات لازم را برای مراقبت بعد از انتقال جنین به شما می‌دهند تا لانه گزینی جنین با رعایت این توصیه‌ها با موفقیت انجام شود و بدنتان کاملاً بهبود یابد. این توصیه‌ها به سابقۀ پزشکی هر بیمار و ترجیحات فردی وی بستگی دارد.
مراحل انجام IVF
مراحل آی وی اف ممکن است در کلینیک‌های مختلف اندکی با هم تفاوت داشته باشد؛ در هر حال مراحل کلی آی وی اف به شرح زیر است:
مرحله 1: سرکوب سیکل قاعدگی طبیعی
دارویی برای سرکوب سیکل قاعدگی طبیعی به مادر داده میشود؛ به علاوه مصرف این داروها باعث تاثیرگذاری بیشتر داروهایی میشود که در مرحلۀ بعدی تجویز میشود.
این دارو به صورت اسپری بینی یا آمپول روزانه تجویز میشود، روش تزریق به بیمار آموزش داده میشود تا خودش تزریق را در خانه انجام بدهد. مصرف این داروها دو هفته ادامه داده میشود..
مرحله 2: افزایش ذخیره تخمک
پس از سرکوب سیکل قاعدگی نوبت به مصرف هورمون باروری به نام هورمون محرک فولیکول (FSH) می‌رسد. این دارو نیز به صورت روزانه، معمولاً به مدت ده تا دوازده روز تزریق میشود.
هورمون FSH تعداد تخمک‌هایی را که تخمدان تولید می‌کند، افزایش می‌دهد. به این ترتیب می‌توان تخمک‌های بیشتری را جمع‌آوری و بارور کرد. چنانچه تخمک‌های بیشتری بارور شود، کلینیک تعداد نطفه‌های بیشتری برای استفاده در درمان در اختیار خواهد داشت.
مرحله 3: نظارت بر پیشرفت
کلینیک مادر را در طول درمان تحت نظر می‌گیرد. سونوگرافی واژینال برای نظارت بر تخمدان به طور مرتب انجام میشود. همچنین پزشک گاهی اوقات دستور آزمایش خون نیز می‌دهد.
تقریباً 34 ـ 38 ساعت قبل از زمان جمع‌آوری تخمک‌ها آخرین تزریق هورمون انجام میشود تا فرآیند بلوغ تخمک‌ها تسهیل شود.
مرحله 4: جمع‌آوری تخمک‌ها
داروی آرامبخش به مادر داده میشود، سپس متخصص سوزنی را با توجه به تصاویر سونوگرافی از راه واژن وارد تخمدان‌ها می‌کند و تخمک‌ها را جمع‌آوری می‌کند.
جمع‌آوری تخمک عمل کوچکی است که فقط 15 تا 20 دقیقه طول می‌کشد.
برخی بانوان بعد از این عمل دچار انقباض‌ها و دل دردهای خفیف می‌شوند یا با خونریزی جزئی واژینال مواجه می‌شوند.
مرحله 5: بارور کردن تخمک‌ها
تخمک‌های جمع‌آوری شده در آزمایشگاه با اسپرم پدر یا اسپرم اهدایی مخلوط میشود. این مخلوط بعد از 16 تا 20 ساعت کنترل میشود تا مشخص شود که آیا تخمکی بارور شده است یا خیر.
گاهی اوقات لازم است که هر تخمک را با تزریق یک اسپرم به آن بارور کرد. این عمل اصطلاحاً تزریق اسپرم درون سیتوپلاسم (ICSI) گفته میشود.
اجازه داده میشود تا تخمک بارور شده یا نطفه به مدت شش روز در آزمایشگاه رشد کند، سپس جنین به رحم مادر منتقل میشود. یک یا دو عدد از بهترین نطفه‌ها برای انتقال انتخاب میشود.
بعد از جمع‌آوری تخمک‌ها لازم است که مادر داروی هورمونی مصرف کنند تا پوشش داخلی رحم برای دریافت جنین آماده شود. این دارو به صورت پساری داخل واژن قرار داده میشود یا به صورت آمپول یا ژل تجویز میشود.
مرحله 6: انتقال جنین
جنین‌ها چند روز بعد از جمع‌آوری تخمک‌ها به رحم مادر انتقال داده میشود. متخصص قبل از شروع درمان دربارۀ تعداد جنین‌های انتقالی با زوج صحبت می‌کند.
تعداد جنین‌های انتقالی معمولاً به سن مادر بستگی دارد:
- زنان زیر 37 سال: در نخستین سیکل IVF فقط باید یک جنین انتقال داده شود. در دومین سیکل IVF، چنانچه یک یا چند جنین با کیفیت بالا موجود باشد، باز هم باید یک جنین انتقال داده شود. پزشکان صرفاً زمانی انتقال دو جنین را مدنظر قرار می‌دهند که جنین‌های باکیفیتی در اختیار نباشد. در سومین سیکل IVF نیز انتقال بیش از دو جنین مجاز نیست.
- زنان 37 تا 39 سال: در اولین و دومین سیکل IVF کامل چنانچه یک یا چند جنین با کیفیت بالا موجود باشد، فقط یک جنین انتقال داده میشود؛ اما اگر کیفیت جنین‌ها بالا نباشد، دو جنین برای انتقال در نظر گرفته میشود. در سومین سیکل IVF نیز انتقال بیش از دو جنین مجاز نیست.
- زنان 40 تا 42 سال: انتقال دو جنین برای این گروه سنی مجاز است.
چنانچه جنین مناسبی باقی مانده باشد، برای تلاش‌های IVF بعدی منجمد میشود.
انتقال جنین چگونه انجام میشود؟
انتقال جنین فرآیندی ساده و راحت است. مادر این بار، برخلاف عمل بازیابی تخمک نیازی به بیهوشی یا آرامبخش ندارد و ظرف دو تا چهار ساعت مرخص میشود. جنین را می‌توان به صورت تازه یا منجمد انتقال داد: مطالعات نشان می‌دهد که نرخ موفقیت و نتایج استفاده از جنین یخ زده، اگر بهتر از نتایج حاصل از انتقال جنین تازه نباشد، دست‌کم به همان اندازه رضایت‌بخش است.
پزشک جنین را با توجه به تصاویر سونوگرافی با استفاده از کاتتر ظریفی از راه واژن و دهانه رحم وارد رحم می‌کند. مادر پس از اتمام انتقال به مدت 30 دقیقه تا یک ساعت به پشت در اتاق ریکاوری دراز می‌کشد و سپس مرخص میشود. اکثر بیماران بقیه روز را نیز درخانه استراحت می‌کنند.
انتقال جنین عملی کاملاً ایمن و عادی است و به ندرت عوارض جانبی به دنبال دارد؛ هرچند برخی بیماران دل درد و انقباض خفیفی را تجربه می‌کنند. مکمل پروژسترون برای برخی بیماران تجویز میشود تا این هورمون از بارداری احتمالی زودهنگام حمایت کند.
مراقبت بعد از انتقال جنین
برخی پزشکان استراحت مطلق را تا 24 ساعت بعد از انتقال جنین توصیه می‌کنند، بااین حال شواهدی وجود ندارد که ضرورت استراحت مطلق را نشان دهد. پزشکان دیگر توصیه می‌کنند که مادر فعالیت‌های روزمره خود را ادامه دهد، چون حرکت کردن جریان خون را در رحم بهبود می‌دهد. این که به کدام توصیه عمل می‌کنید، چندان مهم نیست؛ مهم این است که به ندای بدنتان گوش کنید و کاری را که به نظرتان درست می‌آید، انجام بدهید. اگر احساس خستگی می‌کنید، مدتی استراحت کنید. اگر عصبی و مضطرب هستید و نمی‌توانید بی‌حرکت بمانید، یک پیاده‌روی سبک استرس‌تان را کاهش خواهد داد.
معمولاً بعد از انتقال جنین باید دو هفته صبر کنید و بعد آزمایش بارداری را انجام دهید. در چنین زمانی که باردار شدن یا نشدن مشغلۀ ذهنی اصلی‌تان است و به جز این موضوع به چیز دیگری نمی‌توانید فکر کنید، صبور بودن بسیار دشوار است؛ اما اگر در انجام دادن تست بارداری خانگی (HPT) عجله کنید، ممکن است جواب این آزمایش زودهنگام درست نباشد.
هورمون hCG که دقیقاً قبل از بازیابی تخمک برای تحریک تخمک‌گذاری استفاده میشود، همان هورمونی است که در تست بارداری خانگی اندازه‌گیری میشود. ممکن است این هورمون مدتی در جریان خونتان باقی بماند، بنابراین اگر در انجام آزمایش عجله کنید، احتمال دارد که جواب آزمایش به اشتباه مثبت بشود و در صورتی که واقعاً باردار نشوید، دچار ناامیدی و سرخوردگی شدیدی شوید. از طرف دیگر میزان هورمون hCG طبیعی بدن در اوایل بارداری بسیار پایین‌تر از آن است که در آزمایش مشخص شود، بنابراین ممکن است با مشاهدۀ جواب منفی کاذب نیز بیهوده دچار ناراحتی شوید.
در مدت این انتظار دو هفته‌ای ممکن است علائمی را شبیه به علائم آغاز عادت ماهانه تجربه کنید. این علائم عبارت است از:
- نفخ خفیف
- خستگی شدید
- نوسانات خلقی
- دردناک شدن سینه‌ها
- لکه‌بینی جزئی
در این شرایط به سختی می‌توان گفت که آیا این علائم، علائم قبل از پریود است یا علائم اولیه بارداری؛ بنابراین سعی نکنید این علائم را تفسیر کنید.
در این مرحله تنها کاری که از دستتان برمی‌آید، این است که صبر کنید. اگر هر کدام از علائم فوق شدید شد یا دچار تنگی نفس، درد قفسه سینه یا درد پایین شکم شدید، بلافاصله با کلینیک تماس بگیرید.
احتیاط‌های لازم بعد از انتقال جنین برای افزایش شانس لانه‌گزینی
در این مرحله هر کاری که از دستتان برمی‌آمده است، برای بچه‌دار شدن انجام داده‌اید. مهم‌ترین کاری که در این دو هفته انتظار باید انجام بدهید، این است که به خودتان فشار نیاورید. خوب بخوابید و از مصرف مواد مضری مانند کافئین و توتون پرهیز کنید. به اکثر بیماران توصیه میشود که در این مدت از انجام دادن ورزش‌های سنگین و رابطه جنسی خودداری کنند، چون از یک طرف این فعالیت‌ها باعث انقباض‌های رحمی میشود و از طرف دیگر تخمدان‌ها هنوز کمی حساس و بزرگتر از حد معمول است و باید از آنها محافظت کرد تا عوارضی مانند پیچ خوردگی تخمدان بروز نیابد.
به تغذیه خود دقت کنید و با فرض بر باردار بودن مانند تمام بانوان باردار فیبر، سبزیجات و پروتئین فراوان مصرف کنید و خوراکی‌های پرخطری مانند پنیرهای نرم و غذاهای دریایی سرشار از جیوه را از برنامه غذایی‌تان حذف کنید. از همه مهم‌تر این است که در چنین دوران پراسترسی از حمایت عاطفی مناسبی برخوردار باشید. می‌توانید از همسر، دوستان، خانواده، مشاور، گروه‌های حمایتی یا حتی انجمن‌های اینترنتی کمک بگیرید، در هر حال باید سنگ صبوری داشته باشید که در گذراندن این دوران سخت به شما کمک کند و استرس این روزهای انتظار را قدری کاهش دهد.
مرحله بعد
کلینیک تقریباً دو هفته بعد از انتقال جنین، آزمایش خونی را برای تایید بارداری انجام می‌دهد.
اگر جواب آزمایش مثبت باشد، باید تا هفته هشتم یا دهم بارداری تحت نظر گروه باروری باشید. متخصصین پیشرفت بارداری را از طریق انجام دادن آزمایش خون و سونوگرافی تحت نظر می‌گیرند و چنانچه مشکلی مشاهده نکنند، شما را به متخصص زنان معمولی معرفی می‌کنند. اما اگر جواب آزمایش منفی باشد، پزشک معالج مراحل بعدی را برنامه‌ریزی می‌کند.
برخی بیماران و پزشکان ترجیح می‌دهند برای انجام آی وی اف بعدی، به اندازۀ یک سیکل صبر کنند؛ حال آن که عده‌ای درمان را تقریباً بلافاصله ادامه می‌دهند.
