کیست‌های تخمدان کیسه‌های محتوی مایع هستند که در تخمدان (و یا بر روی آن) تشکیل می‌شوند. ایجاد کیست تخمدان در میان زنان و دختران در همه سنین شایع می‌باشد.
در بیشتر موارد کیست‌های تخمدان باعث بروز عوارض نمی‌شوند و معمولاً خوش‌خیم (غیر سرطانی) هستند. امکان دارد تشخیص کیست‌های تخمدان بزرگ توسط معاینه داخلی یا شکمی انجام شود. بهترین روش تشخیص کیست تخمدان، استفاده از سونوگرافی (شکمی یا داخلی) از طریق واژن می‌باشد. در صورتی که کیست کمپلکس (پیچیده) و یا بدخیم و بزرگ باشد و یا چنانچه در دوره پس از یائسگی در زنان ایجاد شود، امکان دارد به انجام آزمایش‌های دیگری مانند تصویرسازی تشدید مغناطیسی (ام آر آی) و آزمایش خون نیاز باشد.در بسیاری از موارد کیست‌های تخمدان بدون درمان بهبود پیدا می‌کنند ولی در صورتی که کیست بزرگ باشد یا باعث ایجاد علائم شود و یا احتمال سرطانی بودن کیست وجود داشته باشد، کیست بایستی توسط جراحی خارج شود.
انواع کیست‌های تخمدان
کیست‌های تخمدان دارای انواع مختلفی هستند. دو گروه این نوع کیست‌ها عبارتند از: کیست‌های فانکشنال یا عملکردی و کیست‌های پاتولوژیک.
کیست‌های عملکردی
بیشتر کیست‌های تخمدان از نوع کیست فانکشنال یا عملکردی هستند. این نوع کیست‌ها به عنوان بخشی از سیکل (چرخه) طبیعی قاعدگی ایجاد می‌شوند.
هر ماه، تخمدان فولیکول‌های (کیسه‌های کوچک محتوی مایع) متعددی تولید می‌کند. یکی از این فولیکول‌ها رشد کرده و یک تخمک آزاد می‌کند. پس از آزاد شدن تخمک، فولیکول به جسم زرد تبدیل میشود. جسم زرد هورمون‌هایی را ترشح می‌کند که به آماده شدن پوشش رحم برای بارداری کمک می‌کنند. در صورتی که تخمک بارور نشود، جسم زرد از بین می‌رود.
دو نوع اصلی کیست‌های عملکردی در مراحل مختلفی در این چرخه ایجاد می‌شوند.
- در صورتی که فولیکول تخمک را آزاد نکند ولی به رشد ادامه دهد، کیست فولیکولی ایجاد میشود.
- چنانچه جسم زرد از بین نرود، کیست جسم زرد ایجاد میشود. امکان دارد این نوع کیست به رشد خود ادامه داده و پر از خون بشود.
کیست‌های پاتولوژیک
امکان دارد این نوع کیست‌ها در اثر رشد بیش از حد سلول‌ها ایجاد شوند. ممکن است به کیست‌های پاتولوژیک، تحت عنوان تومور نیز اشاره شود ولی این کیست‌ها لزوماً سرطانی نیستند.
در صورت وجود اندومتریوز یا سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) نیز احتمال بروز کیست تخمدان وجود دارد.
دلایل ایجاد کیست تخمدان
در بیشتر موارد کیست‌های تخمدان در واکنش به تغییرات هورمونی در بدن ایجاد می‌شوند؛ بنابر این هر عاملی که بر سطح هورمون‌ها تأثیر بگذارد می‌تواند در برخی از مواقع باعث تشکیل کیست تخمدان شود. این عوامل عبارتند از:
- استفاده از پروژسترون جهت جلوگیری از بارداری – مصرف قرص پروژسترون، استفاده از دستگاه داخل رحمی (کویل- برای مثال میرنا) یا ایمپلنت پیشگیری از بارداری
- حاملگی
- مصرف هورمون به منظور درمان ناباروری
- هورمون‌درمانی جهت درمان سرطان سینه
- کم‌کاری غده تیروئید
در صورت وجود اندومتریوز یا سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) نیز احتمال بروز کیست تخمدان وجود دارد.
علائم کیست تخمدان
در بیشتر موارد کیست‌های تخمدان سبب بروز علائم نمی‌شوند و بنابر این شخص حتی از وجود آن‌ها نیز بی‌اطلاع است. با این حال بسته به نوع کیست، امکان بروز علائم زیر وجود دارد:
- وجود درد در قسمت تحتانی شکم
- درد در زمان برقراری رابطه جنسی
- نیاز به دفع ادرار بیش از حد طبیعی
- دشواری در دفع مدفوع و یا احساس فشار در ناحیه مقعد به طوری که در شخص احساس نیاز به دفع ایجاد میشود.
- احساس نفخ
- سوء هاضمه، سوزش سر دل و یا احساس سنگینی معده پس از غذا خوردن
- قاعدگی دردناک و یا تغییر در الگوی قاعدگی
امکان دارد علائم فوق در صورت وجود کیست تخمدان (و یا عارضه‌های دیگر) ایجاد شوند. در صورت بروز هر یک از این علائم بایستی به پزشک مراجعه شود.
تشخیص کیست تخمدان
در بیشتر موارد کیست تخمدان باعث بروز علائم نمی‌شود؛ به همین دلیل امکان دارد تنها در صورت انجام سونوگرافی شخص به وجود کیست پی ببرد.
پزشک علائم وجود کیست تخمدان را در بیمار بررسی کرده و شکم بیمار را معاینه می‌کند. همچنین امکان دارد پزشک از معاینه داخلی واژن نیز استفاده کند. چنانچه پزشک تشخیص دهد که کیست نیاز به ارزیابی بیشتر دارد، ممکن است از آزمایش‌های زیر استفاده شود.
سونوگرافی
امواج صوتی به منظور ایجاد تصویر از تخمدان استفاده می‌شوند و در تعیین اندازه، محل و نوع کیست یا تومور (حاوی مایع، مختلط یا توپُر) به پزشک کمک می‌کنند.
در طول سونوگرافی، ابزار باریکی داخل واژن شده و از امواج صوتی جهت ایجاد تصاویر استفاده میشود. سونوگرافی شخص را در معرض پرتو قرار نمی‌دهد و به هزینه زیادی نیاز ندارد. به همین دلیل تکرار این آزمایش بی‌خطر می‌باشد.
امکان دارد مراجعه چند هفته یا چند ماه پس از اولین جلسه سونوگرافی جهت بررسی مجدد کیست در شخص ایجاد اضطراب کند. در این دوره زمانی امکان دارد شخص در حال طی کردن چرخه جدید قاعدگی باشد. ممکن است کیست قدیمی به خودی خود از بین برود. ولی امکان دارد کیست جدید ایجاد شده و احتمالاً به انجام سونوگرافی نیاز داشته باشد.
انجام چندین دوره سونوگرافی ممکن است به جراحی غیر ضروری جهت برداشتن کیست یا تخمدان منجر شود. برای مثال برخی از پزشکان کیست‌هایی را که از بین نمی‌روند و یا در آزمایش‌های بعدی بزرگ‌تر به نظر می‌رسند را خارج می‌کنند؛ (حتی با وجود این که این کیست‌ها سرطانی نیستند). خطر این نوع جراحی شامل درد، خونریزی و عفونت می‌باشد.
در صورتی که اولین جلسه سونوگرافی نشان‌دهنده وجود کیست بزرگ یا کیست سرطانی باشد، امکان دارد به سونوگرافی مجدد و یا جراحی نیاز باشد. چنانچه ظاهر کیست نشان‌دهنده وجود سرطان باشد، کیست بایستی سریعاً خارج شود. جراحی بایستی توسط متخصص سرطان دستگاه تناسلی زنان انجام شود.
آزمایش‌های تصویربرداری دیگر
پزشک از سی تی اسکن، تصویربردای تشدید مغناطیسی (ام آر آی) و برش‌نگاری با گسیل پوزیترون (PET) جهت تشخیص تومور تخمدان و همچنین میزان گسترش آن استفاده می‌کند.
لاپاراسکوپی
در این روش جراحی، ابزاری ظریف و سبک وارد شکم میشود. در طول جراحی، کیست یا تومور تشخیص داده شده و تکه کوچکی از بافت جهت بررسی وجود سرطان خارج میشود.
آزمایش خون
در صورت تشخیص وجود کیست تخمدان امکان دارد از یک یا چند آزمایش خون استفاده شود. آزمایش خون به تعیین ماهیت کیست کمک می‌کند.
آزمایش تشخیص بارداری
آزمایش خون یا ادرار جهت تشخیص بارداری معمولاً در زنان دارای کیست تخمدان پیش از دوره یائسگی استفاده میشود. وجود کیست‌های تخمدان در دوران بارداری شایع می‌باشد.
سطح هورمون‌ها
امکان دارد پزشک از آزمایش خون جهت بررسی سطح هورمون‌های مختلف مانند هورمون لوتئینه کننده (LH)، هورمون محرک فولیکول، استرادیول و تستوسترون استفاده کند. نتیجه آزمایش به این بستگی دارد که سطح هورمون‌ها نسبت به حد طبیعی بالاتر یا پایین‌تر باشد.
CA 125
CA 125 نوعی آزمایش خون است که در برخی از مواقع در زنان دارای کیست تخمدان استفاده میشود. با این حال، وجود سرطان تخمدان با توجه به نتایج این آزمایش مشخص نخواهد شد. در بسیاری از زنان مبتلا به سرطان تخمدان در مراحل اولیه، سطح CA 125 طبیعی می‌باشد. در حدود 80 درصد از زنان مبتلا به سرطان تخمدان پیشرفته، سطح CA 125 به شکل غیر طبیعی بالا می‌باشد.
عارضه‌های غیر سرطانی نیز می‌توانند باعث بالا رفتن سطح CA 125 شوند. این عارضه‌ها شامل اندومتریوز، فیبروم رحم، عفونت‌های لگنی، نارسایی قلبی و بیماری‌های کبد و کلیه می‌باشند. در نتیجه اندازه‌گیری سطح CA 125 در همه موارد توصیه نمی‌شود. این آزمایش بیشتر در زنان بالای 35 سال که احتمال بروز سرطان تخمدان در آن‌ها کمی بالاتر است، انجام میشود.
- انجام آزمایش CA 125 معمولاً در زنان دارای کیست تخمدان پس از دوره یائسگی توصیه میشود.
- امکان دارد انجام آزمایش CA 125 برای زنانی که دارای کیست تخمدان بسیار بزرگ هستند (با وجود احتمال سرطان) در دوره پیش از یائسگی توصیه شود.
- معمولاً آزمایش CA 125 در زنانی که دارای کیست تخمدان کوچک هستند (بدون وجود احتمال سرطان) توصیه نمی‌شود.
آزمایش‌های خون دیگری نیز برای ارزیابی زنان دارای کیست تخمدان جهت بررسی سرطان تخمدان وجود دارند. بسته به نتایج آزمایش، امکان دارد بیمار به پزشک متخصص بیماری‌های زنان معرفی شود.
درمان کیست تخمدان
در صورت وجود کیست تخمدان، امکان دارد به هیچ نوع درمانی نیاز نباشد. استفاده یا عدم استفاده از روش‌های درمانی به عوامل زیر بستگی دارد:
- نوع کیست
- اندازه کیست
- وجود یا عدم وجود علائم
- قرار داشتن در دوره یائسگی
ارزیابی مداوم بیماری
در صورتی که کیست کوچک باشد و باعث بروز هیچ مشکلی نشود، امکان دارد پزشک متخصص زنان برای مدتی به کمک سونوگرافی وضعیت بیماری را ارزیابی کند. در بیشتر موارد کیست‌های کوچک پس از چند ماه به خودی خود از بین می‌روند و باعث ایجاد هیچ مشکلی نمی‌شوند. به کمک ارزیابی مداوم، به استفاده از روش‌های درمانی غیر ضروری نیازی نمی‌باشد.
پزشک متخصص زنان در ارتباط با زمان تکرار سونوگرافی با بیمار مشورت می‌کند. زمان انجام سونوگرافی به شرح زیر می‌باشد:
- پس از یک سال (در صورت ادامه قاعدگی)
- هر چهار تا شش ماه (برای مدت یک سال) در صورت قرار داشتن در دوره یائسگی
امکان دارد به انجام مجدد آزمایش CA 125 نیاز باشد. در صورتی که کیست از بین نرفته باشد، ممکن است پزشک متخصص زنان استفاده از جراحی را برای خارج کردن کیست توصیه کند.
بارداری
کیست‌های تخمدان در زمان دوره بارداری بدون نیاز به درمان از بین می‌روند. تنها در صورتی که کیست باعث ایجاد علائم شود و یا بسیار بزرگ باشد، معمولاً از جراحی استفاده میشود.
جراحی
در صورتی که کیست بزرگ باشد، باعث ایجاد علائم شود و یا از بین نرود، امکان دارد پزشک متخصص زنان استفاده از جراحی جهت خارج کردن کیست را توصیه کند. همچنین در صورت احتمال وجود سرطان تخمدان نیز ممکن است از جراحی استفاده شود. جراحی کیست تخمدان به دو روش انجام میشود:
لاپاراسکوپی
این روش جراحی با استفاده از ابزاری به نام لاپاراسکوپ که شبیه یک تلسکوپ باریک می‌باشد انجام میشود. این ابزار از طریق یک برش کوچک در بالا یا پایین ناف وارد شکم میشود. به کمک لاپاراسکوپ پزشک قادر است اعضای داخل بدن را مشاهده کند. معمولاً خارج کردن کیست از طریق برش‌های کوچک در قسمت رویش موهای ناحیه تناسلی انجام میشود. در صورتی که کیست کوچک باشد و از طریق سونوگرافی خوش‌خیم تشخیص داده شود، ممکن است پزشک از روش لاپاراسکوپی استفاده کند.
لاپاراتومی
در صورتی که کیست چنان بزرگ باشد که با استفاده از روش لاپاراسکوپی خارج کردن آن امکان‌پذیر نباشد و یا پزشک احتمال بدهد که کیست خطرناک باشد، امکان دارد از روش لاپاراتومی استفاده شود. در این روش از برش بزرگتری جهت خارج کردن کیست استفاده میشود. سپس کیست برای وجود سرطان ارزیابی میشود. در صورت وجود سرطان، امکان دارد به خارج کردن تخمدان و بافت‌های دیگر نیاز باشد. این اقدام می‌تواند شامل خارج کردن لوله‌های رحمی، تخمدان دیگر و یا رحم باشد. پیش از جراحی بایستی در مورد تمامی این موارد با پزشک مشورت شود.
پزشک خطرات هر گونه جراحی را با بیمار در میان می‌گذارد و اطلاعات لازم در ارتباط با مدت زمان بستری در بیمارستان و همچنین زمان مناسب بازگشت به فعالیت‌های روزمره را در اختیار بیمار خواهد گذاشت.
